گونه شناسی مفهومی در پرستشگاه های یهودیان، مسیحیان و مسلمانان در دوره ی صفویه ی اصفهان (بر اساس ویژگی های قدسی تنزیه، تشبیه، جمال و جلال)

در همه ی ادیان، پرستش گاه ها، این بناهایِ معناگرا، نقش قابل توجهی داشته و با سایرِ بناها تفاوتی بنیادین و ماهوی دارند. هم نشینی آن ها در شهرهای گذشته ناگزیر، با توجه جدی به تمایزات هویتی صورت گرفته است. امروزه با گسترش روابط مجازی، توجه به تمایزات هویتی پرستش گاه ها اهمیت چشمگیری یافته است. پژوهش حاضر در پی گونه شناسی پرستش گاه های سه دین ابراهیمی در پایتخت ایران- اسلامی عصر صفوی است تا با توجه به مقایسه ی تطبیقی مفاهیم عرفانی آن ها، به معماران و طراحان معاصر پرستش گاه ها کمک کند. این تمایزات مفهومی حاکم را، در طراحی بناهای مذهبی و به ویژه مساجد مورد استفاده قرار دهند. پرسش این پژوهش آن است که تمایزات هویتی این عبادتگاه ها چیست و این تمایزات تا چه حد ریشه در مبانی عرفانی متفاوت آن ها دارد؟ فرضیه ی این پژوهش آن است که تفاوت در صفات قدسی پایه ، مورد تأکید در هر دین باعث تفاوت کالبدی پرستشگاه ها گشته است. این صفات قدسی پایه، سبب تفاوت جدی در شخصیت محتوایی ادیان مورد بررسی است و در بسیاری از مظاهر این ادیان قابل مشاهده است. این مقاله با استفاده از دو مفهوم قدسی (شباهت نمایی، زیبایی خواهی) و سهم هر دین از هر دو مفهوم، مصادیق ساخته شده در اصفهان را در دودسته ی «شباهت گرا و جمال طلب»، «شباهت گریز و جلال طلب» گونه شناسی نموده؛ سپس به بررسی ویژگی کالبدی پرستشگاه ها، در ارتباط با هرکدام از این مفاهیم پرداخته است. این پژوهش با استفاده از روش مقایسه ی تطبیقی و تاریخ پژوهی و مصداق پژوهی همراه با استدلال منطقی و بررسی های مشاهده ای و اسنادی انجام شده است. نتایج، بیانگر آن است که کلیساها در گونه (تشبیهی-جمالی)، با ویژگی های دلالتگری نشانه و نمادپردازی، طبیعت گرایی چشمگیر، دارای تناسبات بزرگ مقیاس، دعوت کنندگی، تزئینات فاخر، تنوع فضایی و سلسله مراتب حرکتی تقسیم شده و نمونه ی آن (کلیسای وانک) است؛ در مقابل، کنیسا ها دارای خصلت (تنزیهی -جلالی)، با دلالتگری حداقلی آیه ای، ارتباط کم با طبیعت، تناسبات انسانی، فاقد تزئینات فاخر، حداقل تنوع فضایی بوده و نمود آن، کنیسای موشه حیا و کنیسای ملا نیسان است. از این حیث مساجد در حالت بینابین قرارگرفته و دارای خصلت (تشبیهی -جمالی و تنزیهی -جلالی) هستند و نمود آن (مسجد جامع عباسی) است. اقلیت بودن این دو دین در اصفهان سبب حساسیت مضاعف بر روی مبانی و تأکید بر تمایز هویتشان شده است و ازاین رو می توان این تقابل را معنا نمود.